-->
هفته: آقای دکتر محسن حافظیان خواهش می‌کنم یک معرفی کوتاه از کتاب «ساختارهای وندی مشتقهای فعلی» ارائه دهید برای آن دسته از خوانندگانی که تا کنون امکان آشنایی با آن را نداشته‌اند.
محسن حافظیان: این کتاب برای نخستین بار در سال 1387 در ایران منتشر شد. این کتاب که برای شناساندن ساختارهای واژگان ساز زبان فارسی نوشته شده است دارای سه بخش است: در بخش نخست بنیان‌های نظری پژوهش شرح داده شده اند. برای نمونه، گفته شده که «گونه های واژگانی» چیست و یا به چه گروهی از واژگان «گروه اشتقاقی» میگوییم. در بخش دوم فهرست ۵٨۶ فعل سادۀ فارسی را نوشته ام که در واژگان نامه های موجود که مهمترینش واژگان نامۀ دهخداست آورده شده اند. در بخش سوم هم تمامی این فعلهای ساده به همراه مشتقها و گروهای اشتقاقی آنها را آورده ام. کتاب دربرگیرندۀ بیش از پنج هزار واژه است که از فعلهای فارسی برگرفته شده اند.
586 فعل سادۀ گزینش شده هم همان فعلهایی بود که در کتاب پیشینم «ساختارشناسی فعلهای فارسی»، که به فرانسه در پاریس و به فارسی در ایران منتشر شده بود، از واژگاننامه های فارسی مرجع برگرفته بودم.
ه.: انگیزه تان از نوشتن این کتاب چه بوده است؟
ح: نخستین انگیزشها زمانی شکل گرفت که این جا و آنجا، خواندم و شنیدم که اندیشه هایی بیمار و نازا زبان فارسی را «عقیم» خواندند و در حراج این زبان، که به مانند هر زبان دیگری خانۀ هستی گویندگانش است، در بازار مکاره شان گاه از تغییر خط گفتند و گاه از «زبان باز » و گاه از «زبان علمی» مغرب زمین و سپس با گشاده دستی بیراهه نشان دادند و «واژگانی» از انبان بی هویتی درآوردند همچون «سیستمانه»، «مدرنیت» و «زبانیت». نوشتن این کتاب از همان آغاز بنا بر این داشت که توانایی های زبان فارسی را در زمینۀ واژگان سازی و گوناگونی ساختارهای واژگان ساز بنمایاند. از آغاز کار تا به فرجام رساندنش البته بسیار بیشتر آموختم که در آغاز گمانش را می بردم. به هر رو، دست یافتن به 38 ساختار واژگان ساز که همۀ مشتقهای فعلی فارسی را در بر گیرد کار آسانی نبود.
ه.: اندکی در بارۀ این ساختارها توضیح دهید.
ح. اگر سرواژه ای چون گفتن را در نظر بگیریم واژه های مشتق گفتنی، گفتار و گویا به ترتیب از افزودن پسوندهای ی و ار و ا به مصدر (گفتن)، به بن گذشتۀ فعل (گفت) و به بن حال فعل (گوی) بدست آمده اند. این واژگان تنها فرآورده های سه ساختار اشتقاقی اند. یادآوری کنیم که زبان فارسی در زمینۀ اشتقاق فعلی 38 ساختار اشتقاقی دارد با بیش از 70 وند اشتقاقی (پیشوند و پسوند). نشان دادن آن که در هر ساختاری چه وندهایی به کار می روند هم بخشی از کار بوده است.
ه.: مخاطب این کتاب چه کسانی هستند؟
ح. من خوانندۀ این کتاب را همۀ کسانی می دانم که به گونه ای در گیر گزینش واژگان در نوشته های خویش اند، از مترجمی که برای واژه ای بیگانه واژه ای در زبان فارسی می جوید تا نویسنده ای که می خواهد بیشتر از واژگان زبان فارسی بهره گیرد. داده های این کتاب کار را بر واژگان سازی در چهارچوبی تبیین شده و روا هم آسان می سازد. می دانیم که یکی از مهمترین دغدغه های فرهنگستانها، از جمله فرهنگستان ایران ( در سه دورۀ تاریخی که از سرگذرانده است)، واژگان سازی و یا بررسی واژگان نوساخته در جامعه بوده است. حتی پیش از گشایش نخستین فرهنگستان ایران در سال 1314 در دورۀ مظفرالدین شاه نیز انجمنی با سرپرستی ندیم السلطان «وزیر انطباعات و دارالتالیف و دارالترجمه» تشکیل شده بود که واژۀ راه آهن از ساخته های آن است. البته، این کتاب در زمینۀ واژگان شناسی فارسی هم میتواند کتابی آموزشی در مدارس باشد.
ه.: آیا در این عرصه تولیدات قابل مقایسه ای ارائه شده است؟
ح. هیچ کاری در حوزه های پژوهشی از صفر آغاز نمی شود. آشکار است که ادیبان و دستور نویسان فرهیخته ای به مسئلۀ واژگان مشتق در زبان فارسی پرداخته اند. آن چه که در این زمینه کم داشته ایم، انجام پژوهشهای دامنه دار و دقیق در نگاهی زبانشناسانه بوده است. البته گامهای بزرگی برداشته شده است و در این باره می توانم از کارهای بسیار خوب دکتر ایران کلباسی، دکتر میرجلال الدین کزازی، ادیب سلطانی و دکتر محسن ابوالقاسمی و دکتر محمد حیدری ملایری و دکتر یدالله منصوری در زمینه های زبانشناسی درزمانی و ترازمانی، نام ببرم که در دسترس است و بسیار آموزنده. اما هنوز راه درازی در پیش داریم. آن چه را که من انجام دادم نخست تبیین چارچوبی نظری برای پژوهش در حوزه ای معین از واژگان فارسی (فعلها) بوده است و درآوردن دقیق ساختارها و تمامی واژگان در دسترس که در این ساختارها شکل گرفته اند و این کار پیش از من انجام نشده بود، تا آنجایی که من خبر دارم.
ه.: با استفاده از چه طیفی از منابع و در چه دوره ای زمانی این کار تهیه شده است؟
ح. دو واژگان نامۀ دهخدا (هم در 50 جلد چاپی اش و هم در روایت الکترونیکی اش) و برهان قاطع منابع اصلی کارم بوده اند. این کار را در سال 2003 آغاز کردم و سال 2006 به پایانش رساندم. البته گردآوری واژگان کم وبیش به گونه ای پراکنده و در زمانهایی که دیگر کارها مجالی می داد انجام می گرفت.
ه.: با توجه به اینکه مدتی از انتشار این کتاب می گذرد استقبال از آن در ایران و در خارج از ایران چگونه بوده است؟
ح: در ایران استقبال خوبی از کتاب شده است و می دانید که به چاپ دوم آن رسیده ایم. در بیرون از ایران هم این نخستین بار است که کتاب را به ایرانیان می شناسانیم و امیدوارم که مورد توجه دیگر فارسی زبانان نیز قرار گیرد که زبان فارسی تنها به مرزهای اکنون ایران محدود نمی شود.
ه.: آیا در این حوزه کار دیگری در دست تهیه دارید؟
ح: یکی از پژوهشهای در دست مربوط به فعلهای ترکیبی فارسی (زمین خوردن، هوا خوردن،...) و حوزه های معنایی وابسته به آن است. چند کار دیگر را هم هم زمان، به گفتۀ خراسانیها، سرانداخته ام تا ببینم کی به فرجام می رسد. از این کارها ترجمۀ گروهی سه کتاب از فرانسه به فارسی است در زمینه های واژگان شناسی، نشانه شناسی و تاریخ واژگان نامه های فرانسوی زبان، که این آخری زیر چاپ است و تا یک ماه دیگر منتشر می شود. مجموعه ای هم از افسانه های ایرانی فراهم آورده ایم که با تلاش گروهی از دوستان برگردان آنها به انگلیسی در جریان است و نخستین کتاب این مجموعه به نام «افسانه های خراسان» به دو زبان فارسی و انگلیسی که تا آخر ماه ژانویه در مونترال نشر خواهد یافت. البته این کارها بدون پشتیبانی جدی اندک دوستانی که هم فرهنگی اند و هم باورمند به این که «به عمل کار برآید»، از این هم که هست سخت تر و کندتر انجام میشد. از همۀ آنها سپاسگزارم.
برگرفته از مجلۀ هفته شمارۀ 92 (مونترال)
